15 lutego mija 70 lat od podpisania umowy o zmianie granic pomiędzy Polską a ZSRR. To największa w historii powojennej Polski i jedna z największych w historii powojennej Europy korekta graniczna. Dotyczyła wymiany terenów Powiatu Hrubieszowskiego i Tomaszowskiego (480 km²) w zamian za analogiczny obszar Bieszczad. Istotnym dla strony radzieckiej powodem wymiany były złoża węgla kamiennego na Sokalszczyźnie i połączenie kolejowe Rawa Ruska – Sokal, za co Polsce przekazano tereny o ubogich glebach i z wyeksploatowanymi złożami ropy.
Zgodnie z podpisaną umową oddaliśmy Związkowi Radzieckiemu cztery gminy: Krystynopol (Червоноград), Bełz (Белз), Chorobrów (Хоробрів) i Uhnów (Угнів) oraz fragmenty trzech kolejnych: Waręża ((Варяж), Dołhobyczowa i Tarnoszyna, a także lewobrzeżną część Sokala – Żwirkę (Жвирка) i ważny szlak kolejowy Rawa Ruska – Krystynopol. Teren nizinny, zasobny w jedne z najbardziej urodzajnych gleb o dużej gęstości zaludnienia, łakomy kąsek dla „wielkiego przyjaciela” Polski. W zamian otrzymaliśmy fragment przedwojennego powiatu leskiego, obejmujący część dorzecza dolnego Sanu (od Smolnika po Solinę), czyli miasto Ustrzyki Dolne oraz wsie: Czarna, Lutowiska, Krościenko, Bandrów Narodowy, Bystre, Liskowate wraz z okolicznymi terenami.
Co ciekawe, dbający o „dobro Polski” rodzimi komuniści trzymali całą sprawę przed społeczeństwem w tajemnicy. O korekcie granicy Polacy dowiedzieli się dopiero 22 maja 1951 r., na cztery dni przed ratyfikowaniem przez sejm umowy, która weszła w życie 14 czerwca tegoż roku. Zaś samej wymiany terenów dokonano kilka miesięcy później – 26 listopada 1951 r. W oficjalnym komunikacie czytamy: „Rząd RP zwrócił się do rządu ZSRR z prośbą o zamianę niewielkiego pogranicznego odcinka Polski na równorzędny mu przygraniczny odcinek terytorium ZSRR z powodu ekonomicznego ciążenia tych odcinków do przyległych regionów ZSRR i Polski. Rząd ZSRR zgodził się na prośbę rządu RP”. Jako podstawowy motyw podano chęć pozyskania złóż ropy naftowej, które miały znajdować się w Bieszczadach po stronie radzieckiej. W zamian za te bogactwa naturalne ZSRR miał uzyskać jedynie ”pewne udogodnienia w komunikacji kolejowej”. Umowa parafowana przez prezydenta Bolesława Bieruta, premiera Józefa Cyrankiewicza i ministra spraw zagranicznych Stanisława Skrzeszewskiego miała stanowić „nowy akt braterskiej pomocy ze strony ZSRR”.
Wedle postanowień umowy cały majątek nieruchomy (budynki, kołchozy, infrastruktura, linie kolejowe) przechodził wraz z terytorium na rzecz nowego właściciela. Państwo odstępujące nie mogło w związku z powyższym rościć żadnych pretensji o rekompensatę. Państwo odstępujące zachowywało prawo do majątku ruchomego (sprzętu rolniczego, taboru kolejowego, inwentarza żywego) pod warunkiem wywiezienia go.
Ponadto obie strony zobowiązały się do przeprowadzenia „stosownej” akcji wysiedleńczej. Pod tym ostatnim, eufemicznym określeniem, kryła się w rzeczywistości wywózka. Sowieci szybko zapakowali „swoich” do bydlęcych wagonów i wyekspediowali na wschód słusznie rozumując, że nikt z tych co przeżył lata 1939-41 na Kresach nie ośmieli się zbuntować.
Polacy mieli nieco trudniejsze zadanie, gdyż nie mając takich doświadczeń musieli przetransportować znaczną część mieszkańców ze wschodnich rubieży Powiatów Hrubieszowskiego i Tomaszowskiego, co spotkało się z oporem. Część rodzin pozostała w swoich dawnych domach i musiała pogodzić się z ponownym przyjęciem radzieckiego obywatelstwa. W rezultacie „Akcji H-T” (nazwanej tak od pierwszych liter ich stolic) przesiedlono 14 151 osób, z tego na Ziemie Zachodnie 7460 osób – 1917 rodzin. Do „ziemi obiecanej” jaką były Bieszczady po tygodniowej kolejowej tułaczce przybyło 3934 osoby – 1097 rodzin. Taki rozkład miejsc osiedlenia wynikał z tego, że nie było możliwości pomieszczenia wszystkich przesiedleńców w Bieszczadach. Przesiedleńcy byli zupełnie nieprzygotowani do życia w pionierskich warunkach, karczunku oraz zmagania się kamienistą, mało urodzajną glebą w terenie o ostrym górskim klimacie i prawie całkowicie pozbawionym dróg.
Dla naszego miasta istotną kwestią okazuje się fakt, że w myśl planów „wielkiego brata” Polska miła stracić następne 1300 km² z powiatów hrubieszowskiego i tomaszowskiego, w tym miasto Hrubieszów. Do ich realizacji nie doszło z powodu śmierci Stalina.
Umowa pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o zamianie odcinków terytoriów państwowych, podpisana dnia 15 lutego 1951 r. (ratyfikowana zgodnie z ustawą z dnia 26 maja 1951 r.):
http://g.ekspert.infor.pl/p/_dane/akty_pdf/DZU/1952/11/63.pdf#zoom=90
Zarząd TRH
Grafika: Wikipedia.org – Tereny podlegające pod umowę o zamianie granic z 1951 r.: na czerwono do ZSRR, na zielono do Polski.
Zobacz też:
Sergiusz Konopa ps. „Czaruś” – wspomnienie – ZDJĘCIA
LubieHrubie na Twitterze