Turystyka piesza- jako najbardziej dla wszystkich dostępną- jest wśród wszystkich dyscyplin turystycznych uprawiana najpowszechniej. Ułatwia dojście do miejsc trudno dostępnych, jest porównawczo niedroga i uprawiać ją można w każdym wieku. Umożliwia przy tym kontakt z przyrodą, bezcenny dla dobrego ludzkiego samopoczucia, zawłaszcza mieszkańców współczesnych aglomeracji.
br />Mozaikowa rzeźba terenu naturalne środowisko oraz dogodne warunki klimatyczne wytwarzają swoisty klimat sprzyjający zdrowemu aktywnemu wypoczynkowi.
Szczególnie miłe doznania mogą przynosić wycieczki piesze. Przechadzając się wolno wśród malowniczych pól i zagród, łatwo dostrzeżemy różnicę pomiędzy wielkim gwarem, a kojącą ciszą terenów nadbużańskich. W powiecie hrubieszowskim istnieje kilka znaczących szlaków turystycznych:
1. Ścieżka Historyczno Przyrodniczej – Królewski Kąt, odległość 7 km.
Ścieszka historyczno – przyrodnicza wyznaczona dla ukazania i upowszechnienia ciekawostek przyrodniczych i historycznych występujących w Nadbużańskim Obszarze Chronionego Krajobrazu. To ekosystemy nieleśne, wodne i szuwarowe doliny Bugu. Królewski Kąt to obszar bogatej nietypowej flory i fauny, zaliczanej do najwartościowszych obiektów w skali kraju.
Osobliwości stanowią : stanowisko susła perełkowanego, żołna, roślinność stepowa na skarpach, drzewa powalone przez aktywnie żyjące bobry. Krańce ścieżki historyczno – przyrodniczej wyznaczają ciekawe zabytki. Z jednej strony Grodzisko w Gródku (na przeł. X-XI w. gród był jednym z głównych ośrodków Grodów Czerwieńskich). To tutaj w roku 1018 Bolesław Chrobry przeprawił się przez Bug podczas wyprawy na Kijów. Drugi koniec ścieżki wyznacza pałacyk w Czumowie. Obiekt wzniesiony w XIX w. na ruinach zameczku rycerskiego.
2. Szlak Archeologiczny, odległość 32 km.
Hrubieszów (Muzeum im. ks. Stanisława Staszica) – Czerniczyn (zabytkowy, murowany kościółek) – Masłomęcz (cmentarzysko i była osada Gotów) – Mieniany (kaplica grobowa rodziny de Magura Madan) – Kozodawy (kopiec-mogiła z okresu I wojny światowej) – Gródek ("Królewski Kąt", miejsce pochówku matki chrzestnej Bolesława Prusa, stanowisko żołny, płaty roślinności stepowej, miejsce częstych prac wykopaliskowych, wąwóz lessowy, stanowisko susła perełkowanego, wczesnośredniowieczne grodzisko) – Hrubieszów.
Wędrując tym szlakiem bez wątpienia zapoznamy się z historią i zabytkami występującymi na ziemiach hrubieszowskich. W miejscowości Czerniczyn przez która przebiega szlak odkryto – jedno z wielu – cmentarzysk tzw. grupy czerniczyńskiej. Ludność tej kultury zajęła te tereny w III w. p.n.e. Wytwarzali oni charakterystyczną ceramikę: naczynia wazowate, naczynia garnkowate, misy, kubki-dzbany oraz talerze-placki.
Naczynia zdobiono ornamentem paznokciowym, za pomocą linii rytych przez chropowacenie oraz karbowanie wylewów. Ciała swoich zmarłych palono, a prochy składano do popielnic lub bezpośrednio do ziemi. Skromne wyposażenie grobów ograniczało się do fragmentów ceramiki lub ozdób. Grupa czerniczyńska przetrwała do pocz. n.e. Odnaleziono tutaj także cmentarzysko z wczesnej epoki brązu i cmentarzysko wczesnośredniowieczne.
Następnym punktem szlaku jest miejscowość Masłomęcz. Ponad ćwierć wieku temu odkryto tam cmentarzysko i osadę Gotów z II-IV w. n.e. Goci pochodzą prawdopodobnie z mitycznej wyspy Skandza u wybrzeży dzisiejszej Szwecji. Przepłynęli Bałtyk w I wieku n.e. i osiedlili się na środkowym i wschodnim wybrzeżu Pomorza. Później wędrowali na południe i wschód, pojawiając się w Kotlinie Hrubieszowskiej około 180 lat po Chrystusie. Nad Huczwą, zbudowali potężną cywilizację, jedną z największych w Europie. Teren kotliny zamieszkiwało ok. 10000 Gotów (w samym Masłomęczu ponad 2000 osób). Charakterystyczną cechą osad Gotów był sposób usytuowania cmentarzy (plan cmentarza wyznaczał okrąg). Ulice gockich osad były wyłożone bierwionami. Jeszcze do niedawna Gotów uważano za ludzi prymitywnych, a znali oni technikę powlekania dowolnego metalu innym metalem: srebrzyli, złocili i cynkowali przedmioty. Budowali piętrowe domy z kanalizacją, znali jedwab. Wiadomo jednak, że byli bodaj jedynym ludem, który podbijając miasta rzymskie, nie niszczył ich. Jedną z większych tajemnic Gotów jest dziwny rytuał pogrzebowy. Do grobów składane były niekompletne ciała zmarłych – pozbawione głowy, ucięte na wysokości pasa. Niekiedy grzebano same, odcięte kończyny. Do niektórych grobów wkładano czaszki z wcześniejszych pochówków. Groby wielokrotnie rozkopywano, przemieszczano szczątki zmarłych, dokładano dary pośmiertne. Około 375 r. n.e., nękani przez najazdy wojowniczych plemion, m.in. Hunów, Goci opuścili okolice Hrubieszowa.
Na mapie szlaku archeologicznego znajduje się także miejscowość Mieniany. Warto tam zobaczyć kaplicę grobową rodziny de Magura Madan. Obiekt ten pochodzi z pierwszej poł. XIX w. i obecnie służy wiernym jako kościół filialny.
Następna miejscowość tego szlaku to Kozodawy. Znajduje się tam kopiec ziemny z krzyżem na wierzchołku. Jest to zbiorowa mogiła żołnierzy poległych podczas wielkiej bitwy, która rozegrała się tutaj podczas I wojny światowej.
Jedną z największych atrakcji tego szlaku jest miejscowość Gródek. Grodzisko w Gródku jest jednym z najstarszych na Zamojszczyźnie. To tutaj znajdował się gród Wołyń, wchodzący niegdyś w skład Grodów Czerwieńskich. Badania archeologiczne datują go już na VIII wiek, chociaż latopisy wspominają o nim dopiero od 990 roku. Wołynianie mieli tu jedno ze swoich centrów plemiennych. Stąd nazwa Wołyń rozpowszechniła się na Ruś a później Rzeczypospolitą. Należy tu wspomnieć, że gród Wołyń leżał na szlaku z Kijowa do Małopolski. Ostatnie wzmianki o grodzie pochodzą z połowy XIII wieku. Potężne grodzisko, nazywane przez miejscową ludność Zamczyskiem, położone jest nad Huczwą. Jest to wspaniały punkt widokowy, z którego można dostrzec m.in. „Księżycową Mogiłę” – XI-wieczny kurhan, kryjący prawdopodobnie szczątki jakiegoś wodza.
3. Szlak Nadbużański- 41 km.
Hrubieszów (Muzeum im. ks. St. Staszica) – Gródek (miejsce pochówku matki chrzestnej Bolesława Prusa, stanowisko żołny, płaty roślinności stepowej, miejsce częstych prac wykopaliskowych,wąwóz lessowy, stanowisko susła perełkowanego, wczesnośredniowieczne grodzisko, Królewski Kąt) – Czumów (eklektyczny pałacyk z XIX w.) – Ślipcze (tajemnicze kurhany z Mogiłą Chrobrego, przełom Bugu) – Kosmów (park podworski, kopiec-pomnik z okresu zarazy morowej, Czapliniec- ostoja czapli siwej) – Cichobórz (cmentarz z okresu I wojny światowej) – Mieniany (kaplica grobowa rodziny de Magura Madan) – Kozodawy (kopiec-mogiła z okresu I wojny światowej) – Hrubieszów.
Pierwszą miejscowością, którą koniecznie musimy zobaczyć, jest wyżej opisany Gródek. Następnym punktem szlaku jest miejscowość Czumów i związane z nią wzgórze zwane Czumowską Górą. Czumów to nadbużańska miejscowość zachwyca pięknym pałacykiem z XIX w. i rozpościerającym się wokół płatami roślinności stepowej. Źródła mówią, że folwark szlachecki istniał już w XV w. Pałacyk jest widoczny z daleka; to budowla na planie nieregularnym. Od frontu znajduje się portyk o czterech filarach, dźwigający balkon z balustradą. Podobny, z balkonem znajduje się z tyłu pałacyku stanowiąc taras widokowy na Bug. Przy zachodniej ścianie szczytowej – czworoboczna wieża ze szpicowym dachem zwieńczonym kopułą. Burzliwe dzieje pozbawiły dwór malowniczego otoczenia. Podczas I wojny światowej mieścił się tutaj austriacki szpital polowy; dwór częściowo spłonął. Następną miejscowością na szlaku jest Ślipcze. To właśnie tutaj Bug silnie meandruje i przechodzi w odcinek przełomowy, przebijając się przez lessowe wzniesienia. Jeden z najpiękniejszych odcinków rzeki Bug. Strome skarpy (ponad 20 m) upodobały sobie jaskółki brzegówki, które w miękkich, lessowych skałach budują swoje nadwodne domki. Co jakiś czas skały, na których rosną te drzewa, ulegają rzece i osuwając się do wody, tworzą dzikie a zarazem malownicze zatory. Wędrując dalej tym szlakiem dotrzemy do m. Kosmów, gdzie znajduje się kopiec-pomnik z okresu zarazy morowej. Obiekt pochodzi z 1848 r. Zobaczymy tutaj pozostałości parku podworskiego oraz ceglany budynek z dawnego zespołu dworskiego (obecnie kaplica). Niedaleko tej miejscowości znajduje się lasek, to właśnie w nim czaple siwe założyły tzw. „Czapliniec”. Ujrzymy tu wiele gniazd, na których dumnie stoją wspomniane ptaki. “Czapliniec" w Kosmowie to największa na Zamojszczyźnie kolonia czapli siwej. Następnym punktem szlaku powinien być kościółek w Cichobórzu. Świątynia stoi na terenie cmentarza z I wojny światowej, na którym znajduje się 56 zbiorowych mogił ziemnych i dwie indywidualne. Groby pod kościołem są zdewastowane, na terenie wokół kościoła prawdopodobnie tylko zniwelowane na powierzchni. Wracając do Hrubieszowa natrafimy na kaplice grobową rodziny de Magura Madan w Mienianach . Obiekt pochodzi z pierwszej poł. XIX w. i obecnie służy wiernym jako kościół filialny, oraz kopiec ziemny z krzyżem na wierzchołku w m. Kozodawy. Jest to zbiorowa mogiła żołnierzy poległych podczas wielkiej bitwy, która rozegrała się tutaj podczas I wojny światowej.
4. Szlak Staszicowski – odległość 15 km.
Hrubieszów (Muzeum im. ks. Stanisława Staszica) – Moroczyn (ruiny zespołu dworskiego z XIX w., park podworski ze stawem pośrodku) – Dziekanów (pomnik Stanisława Staszica, zarządcówka Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego, kuźnia TRH, grobowiec pierwszego prezesa TRH – Józefa Grotthusa – i jego żony Tekli, kaplica grobowa rodziny Grotthusów) – Hrubieszów.
Główną miejscowością na trasie szlaku jest Dziekanów. Jednak pierwsza atrakcją szlaku jest zespół dworski z XIX w. w Moroczynie. Zabytkowa zabudowa jest obecnie w ruinie, ale dzieje tej rezydencji są na tyle ciekawe, że warto zajrzeć do tego zakątka tej miejscowości. Zobaczymy też tam białą sylwetkę XVIII-wiecznej kapliczki z figurą św. Jana Nepomucena. Wspomniany wyżej XIX-wieczny dwór w Moroczynie został wybudowany przez Chrzanowskich. Na przełomie XIX i XX wieku obiekt został przebudowany według projektu architekta Stanisława Czachórskiego. Za dworem rozciąga się park krajobrazowy, ze stawem pośrodku. Także w parku, obok zaniedbanego cmentarza prawosławnego, znajduje się mogiła. Pochowano w niej podchorążego Stanisława Bąka. Zginął za Ojczyznę 25 września 1939 r. w Teptiukowie. Następna miejscowość na szlaku to Dziekanów – była siedziba Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego. TRH to fundacja założona przez ks. Stanisława Staszica w 1816 roku, mająca być jak chciał sam założyciel „wzorem sprawiedliwego urządzenia włościan dla ratowania się wspólnie w nieszczęściach”. Swym zasięgiem objęła: 9 wsi, jedną osadę oraz część Hrubieszowa. obieralna Rada Gospodarcza. W Dziekanowie spotkamy wiele pamiątek po Staszicowskiej fundacji, min. pomnik z popiersiem Stanisława Staszica, założyciela TRH, drewniany budynek tzw. zarządcówka oraz murowana kuźnia, pochodzące z I poł. XIX w. – niegdyś własność fundacji TRH oraz grobowiec pierwszego prezesa TRH, Józefa Grotthusa (zm. w 1828 r.) i jego żony Tekli z Jaszowskich (zm. w 1832 r.). Kończąc szlak natrafimy na kaplicę cmentarną, która została wzniesiona około połowy XIX wieku jako kaplica grobowa rodziny Grotthusów. Murowana z cegły, otynkowana. We frontowej ścianie wmurowane epitafia Onufrego Grotthusa (zm. 1851 r.) i Krzysztofa Grotthusa (zm. 1855 r.). Wracając do Hrubieszowa zwróćmy swoją uwagę na kolejny pomnik wystawiony w hołdzie Stanisławowi Staszicowi, dobroczyńcy Ziemi Hrubieszowskiej. Obelisk ten wystawiono w 1922 r. w Hrubieszowie przy obecnej ulicy 3-go Maja. Tutaj kończy się trasa naszego szlaku.
4. Szlak Historyczny, odległość 37 km.
Hrubieszów (Muzeum im. ks. St. Staszica, cmentarz wojskowy) – Husynne (cmentarz wojenny z nieznanymi żołnierzami polskimi zamordowanymi przez żołnierzy Armii Czerwonej w 1939 r., szlak bocianich gniazd) – Moroczyn (zespół dworsko-parkowy ze starym cmentarzem prawosławnym i mogiłą podchorążego Stanisława Bąka z 1939 r.) – Dziekanów (zespół zabytków po Towarzystwie Rolniczym Hrubieszowskim, płyta pamiątkowa Mieczysława Futy) – Szpikołosy (historyczna kapliczka, drewniany kościółek z 1801 r.) – Białoskóry – Gołębowiec (Strzelecki Park Krajobrazowy, w lesie bezimienne mogiły żołnierskie z okresu II wojny światowej) – Ubrodowice (kopiec-mogiła z okresu I wojny światowej) – Stefankowice (park podworski z XIX-wieczną kuźnią, stanowisko sosny czarnej, bezimienne mogiły żołnierskie) – Moniatycze (cmentarz ze zbiorową mogiłą żołnierzy polskich poległych w 1920 r.) – Hrubieszów (pomnik – miejsce bestialskiego mordu dokonanego na Polakach przez Niemców w 1944 r.)
Pierwszym miejscem pamięci tego szlaku jest cmentarz wojskowy położony w mieście. Oprócz pojedynczych i zbiorowych mogił społeczeństwo polskie usytuowało tu dwa pomniki. Jeden z nich powstał w latach 20-tych ubiegłego wieku na zbiorowej mogile żołnierskiej. Dwukrotnie przebudowywany, w chwili obecnej ma kształt pierwotny. Napis jednak pozostał współczesny „Poległym za Niepodległość Polski 1918-1939”. Na cmentarzu obok, znajduje się jeszcze wiele mogił – indywidualnych i zbiorowych – z okresu I i II wojny światowej, które należy zobaczyć. Następnym punktem szlaku powinna być miejscowość Husynne . Znajduje się tu cmentarz wojenny gdzie pochowano 25 żołnierzy Wojska Polskiego, zabitych we wrześniu 1939 r. (Stefana Pyszkowskiego z Warszawy i 24 nieznanych) oraz 11-letniego Jana Papudę, który zginął w 1944 r. To właśnie pod Husynnem we wrześniu 1939 r. doszło do największej na Zamojszczyźnie bitwy między wojskiem polskim a atakującą ze wschodu Armią Czerwoną, zaś żołnierze pochowani na tutejszym cmentarzu wojennym to zamordowani Polacy wzięci wcześniej do niewoli pod pobliskim Rogalinem. Wędrując dalej szlakiem możemy zobaczyć słynny na całą Polskę „Szlak bocianich gniazd”. Kolejnym punktem szlaku jest m. Szpikołosy, szczyci się ona dwuwiekowym drewnianym kościółkiem (dawna cerkiew grekokatolicka). Po drodze warto zobaczyć bezimienną mogiłę żołnierzy z okresu II wojny światowej znajdującej się w lesie. W Strzeleckim Parku Krajobrazowym można zobaczyć las mieszany z dużą częścią starodrzewia. Na każdym kroku spotykamy piękne pomniki przyrody. Wspomniane lasy, to ostoja dzikiej zwierzyny. Dziki, sarny i jelenie należą tu do głównych przedstawicieli świata zwierząt. Ciekawostką świata roślin warstwy-runa są przepiękny obuwik pospolity i lilia złotogłów. W Ubrodowicach znajduje się kaplica, obok której widoczny jest duży kopiec. Znajduje się on na terenie cmentarza z okresu I wojny światowej. W tym miejscu (również pod kopcem) pochowani zostali żołnierze polegli podczas walk, które tutaj stoczono. Kolejne miejsce pamięci to bezimienna mogiła, usytuowana na skarpie przy parku podworskim w Stefankowicach. We wspomnianym parku możemy również zobaczyć murowaną kuźnię z XIX w. (pozostałość po zabudowie dworskiej) oraz sosnę czarną, mającą tutaj największe stanowisko na Zamojszczyźnie. W Stefankowicach przebywał Stefan Batory – jeden z najwybitniejszych władców Polski. Jeszcze do niedawna pamiątką po tej wizycie był stary dąb w stefankowieckim parku, pod którego konarami odpoczywał Batory. Następnym punktem szlaku jest miejscowość Moniatycze. Znajduje się tutaj zbiorowa mogiła por. N. Jaworskiego z 15 p. p. oraz 15 żołnierzy polskich poległych w walce z bolszewikami 5. 09. 1920 r. Kończąc wędrówkę tym szlakiem powinniśmy udać się na ulice Ciesielczyka w Hrubieszowie, stoi tam pomnik upamiętniający mord jakiego dokonali Niemcy 6. 01. 1944 r. Tuż obok, na skarpie przy dawnym Domu Strzelca, okupanci rozstrzelali 42 mieszkańców Hrubieszowa i okolic. Zbiorowa mogiła ofiar egzekucji znajduje się na miejscowym cmentarzu.
Materiały:
J. Merski; Turystyka kwalifikowana, wyd. Druk Warszawa 2002
T. Kata, B.Cabaj; Polskie Krajobrazy Hrubieszowskie Przewodnik, wyd. Spektrum
Zamość 2004
