Testament ustny należy do grupy testamentów szczególnych. Jego sporządzenie możliwe jest tylko w przypadku wystąpienia szczególnych okoliczności wskazanych w przepisach kodeksu cywilnego, a jego powstanie wymaga udziału kilku osób. Poza tym testament ten musi zostać potwierdzony, a jeśli tego potwierdzenia dokonuje sąd, to wówczas bardzo szczegółowo bada wszystkie okoliczności jego powstania.
Spadkobierca może sporządzić testament ustny w dwóch sytuacjach.
Pierwszą z nich jest tzw. obawa rychłej śmierci, rozumiana jak istnienie po stronie spadkodawcy świadomości zbliżającej się śmierci. Nie chodzi tu więc o sam lęk czy strach przed śmiercią. „Obawa” oznacza uczucie niepokoju, zaś „ rychły” to bliski, czyli taki stan, który nastąpi niebawem.
Ponadto musi istnieć obiektywna, oparta o wiedzę medyczną lub doświadczenie życiowe, podstawa do przyjęcia, że w chwili sporządzania testamentu obawa rychłej śmierci rzeczywiście występowała.
Kolejną przesłanką uzasadniającą przygotowanie testamentu ustnego jest istnienie szczególnych okoliczności, w których zachowanie zwykłej formy testamentu (np. pisemnej) jest niemożliwe lub bardzo utrudnione.
Szczególne okoliczności to zarówno przyczyny zewnętrzne (np. powódź, epidemia, działania wojenne) jak i dotyczące osoby spadkobiercy (np. choroby lub schorzenia, które uniemożliwiają pisanie).
Udział w powstaniu testamentu ustnego musi wziąć przede wszystkim spadkodawca, który wyraża swoją ostatnią wolę ustnie. Dodatkowo wymagana jest obecność co najmniej trzech osób –„świadków testamentu ustnego”. Osoby te muszą być w pełni świadome swojej roli oraz woli spadkodawcy. Nie każdy może być świadkiem testamentu ustnego.
Świadkami nie mogą być osoby, które nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych, nie władają językiem, którym posługuje się spadkodawca, są skazani prawomocnym wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania, są niewidome, głuche lub nieme, nie potrafią czytać i pisać.
Po drugie świadkiem testamentu ustnego nie może być osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia.
Wymagania stawiane świadkom, jak i ich ilość powodują, że prawidłowe sporządzenie skutecznego testamentu ustnego jest trudne. Jakiekolwiek odstępstwa czy też braki w kwestii wskazanych wymagań powodować będą nieważność takiego testamentu.
Istnieją dwa sposoby stwierdzenia treści testamentu ustnego albo przez sporządzenie pisma stwierdzającego treść takiego testamentu albo przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem.
Pismo potwierdzające treść testamentu ustnego musi zawierać miejsce i datę jego sporządzenia, a także wskazanie miejsca i daty, w których spadkodawca wygłosił testament. Takie pismo musi zostać przygotowane przez jednego ze świadków testamentu ustnego lub osobę trzecią, a następnie podpisane przez spadkodawcę i co najmniej dwóch świadków. Będzie ono jednak ważne nawet wtedy, kiedy spadkodawca się na nim nie podpisze. W takim wypadku potrzebne będą podpisy trzech świadków.
Wskazać należy, że osoba trzecia, która będzie spisywać oświadczenie spadkodawcy musi być obecna przy składaniu prze spadkodawcę oświadczenia woli. Musi to być również osoba postronna, niezainteresowana treścią testamentu. Osobą trzecią nie może być spadkobierca testamentowy, jak również jego osoby bliskie.
Sporządzenie pisma stwierdzającego ostatnią wolę spadkodawcy może nastąpić w terminie jednego roku od dnia jej złożenia.
W sytuacji gdy treść testamentu nie zostanie potwierdzona w/w sposób, wówczas to potwierdzenie może nastąpić przez świadków tego testamentu przesłuchanych w toku sprawy sądowej. Zeznania powinny złożyć trzy osoby, jednak w przypadku gdy przesłuchanie jednej z nich napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody lub jest niemożliwe, wystarczy przesłuchanie dwóch osób.
Kodeks cywilny stanowi o tym, że takie potwierdzenie jest możliwe w terminie pół roku od dnia otwarcia spadku. Z uwagi na długość postępowań sądowych i czas oczekiwania na rozpoznanie spraw w sądach, w orzecznictwie przyjęto, że wystarczy aby w tym półrocznym terminie złożyć w sądzie stosowny wniosek o potwierdzenie testamentu, w którym należy wskazać dane świadków.
Wypada również wspomnieć o tym, że przesłuchanie w sądzie świadków testamentu ustnego jest zawsze bardzo szczegółowe, co wydaje się oczywiste, bowiem ich zeznania przesądzają o całym majątku spadkowym.
radca prawny Małgorzata Dąbek
Kancelarie Adwokatów i Radców Prawnych DĄBEK & KUSIK
22-500 Hrubieszów, ul. Rynek 36
we współpracy ze Stowarzyszeniem Sołtysów Gminy Hrubieszów w Hrubieszowie oraz Stowarzyszeniem Inicjatyw Wschodnich w Hrubieszowie
