Przystosowanie stanowiska jest z jednej strony ustawowym obowiązkiem pracodawcy zatrudniającego osoby z orzeczonym stopniem niepełnosprawności, a z drugiej strony ważnym działaniem o wydźwięku społecznym, ponieważ dzięki temu osoba niepełnosprawna może pracować zgodnie ze swoimi predyspozycjami i w ten sposób ponownie zintegrować się ze społeczeństwem.
Do tej pory jednak jedynie w ogólny sposób sugerowaliśmy, że w pewnych sytuacjach konieczne jest przeprowadzenie dostosowania stanowiska do potrzeb osoby niepełnosprawnej lub zmiana warunków pracy np. przez wydłużenie przerw. W tym artykule wyczerpująco opracowaliśmy wskazania dla konkretnych kodów niepełnosprawności i dodatkowo wskazaliśmy kilka praktycznych zastosowań proponowanych sposobów.
Dla przypomnienia: obecnie wyróżnia się 12 kodów niepełnosprawności, z czego 11 jest używanych do określenia możliwości pracy w poszczególnych zawodach (nie używa się kodu 12, czyli ogólnorozwojowych zaburzeń, ponieważ zwykle sytuacja jest na tyle indywidualna, że nie da się wskazać jednoznacznie, czy kod ten przeszkadza w pracy na danym stanowisku, czy nie).
Upośledzenie umysłowe (kod 01)
W przypadku upośledzenia umysłowego sytuacja jest o tyle klarowna, że w zasadzie kod ten nie występuje jako przeciwwskazanie potencjalne, a jedynie jako bezwzględne, co oznacza, że osoby niepełnosprawne z kodu 01 mają bardzo ograniczone możliwości podjęcia pracy zawodowej. Jeśli jednak stopień niepełnosprawności nie jest znaczny, a lekarz medycyny pracy udzieli zgody na podjęcie pracy, to pracodawca powinien mieć pewność, że osoba zatrudniona na takim stanowisku będzie mogła pracować w bezpiecznych i komfortowych warunkach. Cechą wspólną wielu przypadków upośledzenia umysłowego jest pewna ich nieprzewidywalność, dlatego stanowisko takiego pracownika powinno być proste i elastyczne, aby pracownikowi zapewnić możliwość dostosowania go do indywidualnych potrzeb, często dość niezrozumiałych dla osoby, która z problemem upośledzenia styka się po raz pierwszy. W tym przypadku bardzo ważne jest, aby zadbać o właściwą atmosferę w miejscu pracy: w Polsce ludzie upośledzeni umysłowo są postrzegani bardzo negatywnie i często nie spotykają się z akceptacją. Obowiązkiem pracodawcy jest zapobiec takim zjawiskom w miejscu pracy.
Choroby psychiczne (kod 02)
Choroby psychiczne charakteryzują się dużą zmiennością i niejednokrotnie niejednolitym przebiegiem z okresami zaostrzenia i remisji. To stwarza poważne problemy dla pracodawców, ponieważ w niektórych jednostkach chorobowych pojawia się problem utraty kontroli nad własnym zachowaniem. W zasadzie tego typu przypadki powinny być wcześnie wykrywane i lekarz medycyny pracy, jeśli istnieje podobne ryzyko, nie powinien pozwolić na podjęcie pracy, ale praktyka wskazuje, że bywa z tym różnie. Z tego powodu ważne jest, aby pracownikom z chorobami psychicznymi zapewnić przede wszystkim spokojne środowisko pracy – odpowiednia ilość przerw, elastyczny czas pracy, zrozumienie dla często specyficznych potrzeb są w tych przypadkach nie tylko pragmatyczną koniecznością, ale również gestem ludzkiego zrozumienia. Najpopularniejsza chorobą psychiczna jest depresja, która ma również swoje postacie chroniczne – w przypadku takich pracowników bardzo szybko pojawiają się objawy wypalenia i trzeba umiejętnie motywować ich do działania, jednoczesność pozwalając na to, aby swoje stanowisko pracy zorganizowali w sposób dla nich wygodny, bo w przypadku każdej choroby psychicznej, poza wsparciem z zewnątrz, niepełnosprawny potrzebuje pozostawienia mu sporej samodzielności.
Zaburzenia głosu, mowy i słuchu (kod 03)
Wspólną cechą dla osób niepełnosprawnych z tym kodem niepełnosprawności mogą być problemy w komunikacji werbalnej. Oznacza to w praktyce, że pracodawca powinien zapewnić pracownikom stosowne warunki do komunikacji ze współpracownikami i przełożonymi na przykład przez oddanie do dyspozycji pracownika stanowiska położonego w miejscu, do którego nie dociera hałas z hali produkcyjnej. Konieczne jest też w wielu przypadkach zwiększenie czasu przerw, ponieważ choroby związane z tym kodem niepełnosprawności często wymagają od pracownika większego skupienia na wykonywanych czynnościach, co powoduje silniejsze odczuwanie stresu i zmęczenia. Nie jest w wielu przypadkach konieczne skrócenie czasu pracy, aczkolwiek pewna elastyczność w tej materii jest u pracodawcy mile widziana. Przede wszystkim jednak chodzi o to, aby pracownikom niepełnosprawnym z tego rodzaju przypadłościami zapewnić możliwość komfortowego porozumiewania się.
Choroby narządu wzroku (kod 04)
W przypadku chorób oczu i narządu wzroku bardzo ważne jest dostosowanie miejsca pracy do specyfiki tych schorzeń. Dla osób niewidomych konieczne jest zainstalowanie urządzeń obsługujących pismo systemu Braille’a, ułatwieniem będzie przetłumaczenie na ten język ważnych dokumentów firmowych. W przypadku osób niedowidzących, które pracują w biurach, należy zapewnić im możliwość skorzystania z monitorów obsługujących większą rozdzielczość i oprogramowania udostępniającego wersje wysokiego kontrastu. Bardzo często w przypadku osób z tym kodem niepełnosprawności należy rozważyć skrócenie czasu pracy lub przynajmniej uelastycznienie czasu przerw. Dzięki temu pracownik może dość dobrze dostosować styl pracy do wymagań wynikających ze specyfiki choroby. Ogólnie rzecz biorąc, w zależności od typu schorzenia i stopnia jego zaawansowania warto posłuchać indywidualnych propozycji pracownika, który ma swoje przyzwyczajenia, dzięki którym będzie pajacował wygodniej. Często sprowadza się to np. do lepszego oznakowania przedmiotów lub konkretnego ustawienia sprzętów na biurku.
Upośledzenie narządu ruchu (kod 05)
O przystosowaniu miejsc pracy dla niepełnosprawnych z kodu 05 mówi się wiele, szczególnie w kontekście osób poruszających się na wózkach inwalidzkich. Należy jednak zauważyć, że kod ten obejmie również choroby mniej ingerujące w sposób poruszania się, wymuszające np. chodzenie o kulach lub niemożliwość wykonania jakiegoś szczególnego rodzaju ruchów w jednym tylko stawie. To bardzo zróżnicowana grupa schorzeń o przeróżnej etiologii i nasileniu, co oznacza, że tak naprawdę nie ma uniwersalnych porad, jak należy pracownikom z kodem niepełnosprawności 05 przygotować stanowisko pracy. Eliminacja barier architektonicznych to oczywistość, ale to, co zostanie uznane za barierę, to już kwestia bardzo indywidualna. Ogólnie warto w to zainwestować, bo budynek przyjazny niepełnosprawnym opłaca się wszystkim. W szczególnych przypadkach konieczne jest na przykład zakupienie ergonomicznych klawiatur lub profesjonalnych myszek komputerowych dla osób leworęcznych, a prostym gestem będzie też zamontowanie prawych lub lewych drzwi, w zależności od ograniczenia pracownika itp.
Epilepsja (kod 06)
W przypadku epilepsji można jedynie ograniczyć ryzyko indukowania kolejnych nawrotów choroby, przez co należy rozumieć wyeliminowanie z otoczenia pracownika niepełnosprawnego w miarę możliwości monitorów aparatury kontrolnej, monitorów komputerowych lub innych urządzeń emitujących światło migoczące, np. stroboskopów. W przypadku pracowników, których napady mają podłoże endogenne kluczem do ich zrozumienia jest wyjaśnienia przyczyn – w czasie rozmowy z pracownikiem należy poznać jego historię i oczekiwania, dzięki czemu być może uda się wyeliminowywać z otoczenia te elementy, które przyczyniają się do zwiększenia ryzyka napadu.
Choroby układu krążenia i oddechowego (kod 07)
Ze względu na różnorodność chorób układu krążenia i układu oddechowego niewiele jest wspólnych dla wszystkich zaleceń, które pozwalają na wydajniejsza pracę niepełnosprawnego. Przede wszystkim chodzi o zapewnienie możliwość zrobienia większej ilości dłuższych przerw – wszystkie te choroby są w pewien sposób związane z aktywnością, co oznacza, że zasadniczo niekorzystne jest przebywanie przez dłuższy czas w bezruchu. W przypadku pracowników cierpiących z powodu niewydolności oddechowej konieczne jest takie zlokalizowanie stanowiska pracy, które umożliwi im komfortowe poruszanie się po terenie zakładu. Zwykle nie wymaga to wielkiego wysiłku ze strony pracodawcy, a dla pracownika może okazać się nieocenioną pomocą. Niekiedy niezbędne jest skrócenie czasu pracy, natomiast nie należy tego traktować jako problemu – pracownik niepełnosprawny niejednokrotnie jest w stanie w korzystnych warunkach pracować skuteczniej od osoby zdrowej w warunkach niekorzystnych. Ze względu na komfort osób z chorobami układu krążenia i oddechowego pozostający w związku z pozycją ciała konieczne jest zastosowanie ergonomicznych foteli i wygodnych biurek dostosowanych do wzrostu i preferowanej pozycji pracownika.
Choroby układu pokarmowego (kod 08)
Choroby układu pokarmowego zwykle nie wymagają szczególnego przystosowywania stanowiska pracy, natomiast bardzo duży wpływ na komfort i wydajność pracownika ma organizacja czasu pracy. Ponieważ wiele z tych chorób przebiega ze zmiennym apetytem nie można na sztywno ustalać godzin przerw. Pacjenci chorzy na niektóre z chorób układu pokarmowego muszą spożywać posiłki częściej, inni wręcz przeciwnie – każdy natomiast ma jakieś preferencje. Dla pracodawcy uelastycznienie czasu przerw jest banalnie proste, natomiast dla pracownika niepełnosprawnego jest to coś, co decyduje często o możliwości wykonywania jakiejkolwiek pracy. Jeśli pracodawca zapewnia wyżywienie pracownikom, powinien uzgodnić taką możliwość również z pracownikiem niepełnosprawnym.
Choroby układu moczowo-płciowego (kod 09)
Choroby układu moczopłciowego najczęściej nie wymagają specjalnego przystosowywania stanowiska pracy. Jak w każdym przypadku jest ważna ergonomia, natomiast ma ona wpływ nie tyle na fizyczną manifestację choroby, ile raczej na komfort psychiczny pacjenta, co jest o tyle ważne, że niepełnosprawność z kodu 09 dotyczy bardzo intymnych problemów, które, jeśli będą wpływały na komfort, obniżą również wydajność pracy.
Choroby neurologiczne (kod 10)
Zróżnicowanie chorób neurologicznych jest spore. Zwykle ich przejawami są albo przeciągające się dolegliwości bólowe, a rzadziej przejściowe spadki aktywności psychicznej. W tym przypadku bardzo ważne jest zapewnienie pracownikowi elastyczności czasu pracy i możliwości dowolnego ustalenia czasu przerw, łącznie z możliwości tymczasowego opuszczenia stanowiska pracy – długotrwałe przebywanie w jednej pozycji w wielu przypadkach pogłębia dolegliwości. Bardzo istotne stanie się więc także dostosowanie ergonomii miejsca pracy do indywidualnych wymagań pracownika, natomiast o szczegółowych wskazaniach powinien pracodawcę poinformować pracownik, ponieważ choroby neurologiczne, mimo podobnego obrazu klinicznego, mogą wywoływać bardzo różne odczucia subiektywne.
Inne (kod 11)
W przypadku większości z tych chorób konieczne jest zapewnienie elastycznego czasu przerw. Są to choroby, które w dużym stopniu ingerują w cykle biologiczne, w związku z czym pracownik niepełnosprawny może odczuwać w ciągu dnia senność, zmienne cykle efektywności lub nastroju itd. Zrozumienie jego problemów zwykle prowadzi do wniosku, że nie trzeba żadnych specjalnych zmian na stanowisku pracy, a jedynie nieco większej tolerancji w stosunku do zwyczajów pracownika, które nie wynikają wszak z jego złej woli, ale są często wyuczonym mechanizmem obronnym, który pozwala poradzić sobie z objawami choroby.
Podsumowanie
Ergonomia miejsca pracy jest ważna w każdym przypadku, ale dla każdego pracownika może oznaczać coś nieco innego. Dla wielu pracowników niepełnosprawnych zresztą równie ważne, co zapewnienie wygodnego miejsca pracy, będzie zapewnienie komfortu psychicznego. Należy pamiętać, że pracownik nie będzie zawsze do maksimum wykorzystywał przerw, ale musi mieć taką możliwość: chodzi o to, że choroba wpływa zawsze na styl życia i styl pracy. niektóre choroby w sposób bardziej bezwzględny niż inny wymuszają na pracowniku okresowe przerwy, natomiast dla pracodawcy nie powinno być żadnym problemem zapewnienie możliwości chwilowego dojścia ze stanowiska pracy albo zmiany pozycji przy biurku – często uniemożliwia to rozstawienie sprzętów biurowych, które warto skonsultować z pracownikiem.
Z doświadczenia wynika, że najskuteczniejszym sposobem poznania wymagań pracownika jest po prostu szczera rozmowa. Pracodawcy, którzy zatrudnili niepełnosprawnych pracowników mogą pochwalić się najefektywniejszą załogą i najlepszymi wynikami, ale czasem wymaga to przełamania pewnych standardów.
