W okresie okupacji niemieckiej na placu koło młyna w Sosnowicy zostały zamordowane przez Niemców dwie kobiety, Stanisława Kamińska i jej córka Halina. Była to kara za pomoc, również wówczas zabitemu, nieznanemu z nazwiska Żydowi.
Ofiary
Stanisława Kamińska z domu Bil urodziła się 22 kwietnia 1891 r. w Radostowie. Jej rodzicami byli Ignacy i Anna z domu Ząbkowska. Stanisławę ochrzcił ks. Piotr Szuszkowski, proboszcz rzymskokatolickiej parafii w Nabrożu[1]. Córka Stanisławy została zapamiętana jako Halina. Takie imię wymieniały osoby zeznające w powojennym śledztwie i również ono występuje na grobie na cmentarzu parafialnym w Sosnowicy. Tymczasem, jak wynika z metryki urodzenia, nosiła dwa imiona: Malwina Halina. Przyszła na świat w Horodle 4 maja 1926 roku i została ochrzczona przez proboszcza parafii rzymskokatolickiej ks. Władysława Matuszyńskiego w miejscowym podominikańskim kościele pw. św. Jacka[2].
Niestety nie znamy personaliów trzeciej ofiary. Wiadomo tylko, że był Żydem. W czasie wojny w Sosnowicy funkcjonowało getto, które zlikwidowano w listopadzie 1942 roku (1000 osób wywieziono do Włodawy). Liczna Żydów we wsi od 1939 do 1942 roku wahała się w granicach 350-600 osób. Do Sosnowicy przesiedlono też Żydów z Mławy, Lublina i Mielca w łącznej liczbie do około 3500 ludzi. Masowe egzekucje miały miejsce w październiku 1939, lecie 1941 oraz w kwietniu 1942 roku[3].
Mężczyzna narodowości żydowskiej miał być znany Kamińskim przez dłuższy czas. W okresie okupacji mieszkał w lesie w kol. Karolin, gdzie był dożywiany przez Kamińskie w zamian za prace w gospodarstwie (mąż Stanisławy poszedł na front w 1939 r.). Na jakieś dwa tygodnie przed zabójstwem Stanisława Kamińska zaprosiła go do domu, być może w związku z niższymi temperaturami, które nadeszły jesienią. O tym dowiedział się znany z nazwiska mieszkaniec Sosnowicy, który doniósł Niemcom. Był on prawdopodobnie skazany przed wojną na zabójstwo brata, ale ze uwagi na wybuch wojny, nie odsiedział wyroku. W okresie okupacji miał być nawet zaangażowany w działalność Armii Krajowej, czego jednakże nie udało się potwierdzić.
Zbrodnia
Przesłuchania świadków przez Okręgową Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Lublinie odbywały się w latach 1968-1972 i dotyczyły wszystkich zbrodni popełnionych przez Niemców w Sosnowicy i okolicach. W sprawie Kamińskich swoje zeznania złożyli: Stanisław Dawidek, Józef Dawidek, Władysław Bernat, Jan Kamiński, Franciszka Zalewska, Matrona Demczuk, Rozalia Jędrusiak, Henryk Armaciński, Władysława Mojsa, Tadeusz Topolski, Józef Zieliński, Józef Stacharski, Antoni Burdal i Czesław Matwiej[4].
Jedną z pracownic w Lasku była Władysława Mojsa. Pracowała u Niemców jako pomoc kuchenna, a potem kucharka. Dzięki niej wiemy, że aresztowane Kamińskie wraz z Żydem byli bici pałką gumową pod oknami kuchni. Dokonał tego policjant Erich Lorentz (prawdopodobnie również nieznany z imienia Reimann), który później wszystkich troje zaprowadził na plac koło młyna w Sosnowicy.
Nie posiadamy informacji, kiedy dokładnie zginęły Kamińskie. W zeznaniach pory roku i lata pojawiają się różne: lato 1943 roku, listopad 1942 roku, jesień 1943 roku, zaś urzędowe akty zgonu podają datę 18 grudnia 1942 roku. Na podstawie zeznań w śledztwie prowadzonym przez OKBZH złożonych na przełomie lat 60. i 70. wiemy, że miejsce zakopania zwłok, wyznaczył sołtys (prawdopodobnie Tadeusz Pogonowski). Plac przy młynie (jak i park) był częstym miejscem egzekucji. Dół na zwłoki obok młyna należącego do Stanisława Topolskiego wykopali, również wyznaczeni przez sołtysa, Edward Abaszow i Benedykt Zając. Dwóch lub trzech Niemców przyprowadziło w jego pobliże ofiary, które zostały zastrzelone: najpierw Halina, potem Stanisława, a na końcu Żyd. We młynie przebywał wówczas Józef Dawidek, który zeznawał po latach: „[nie] wyglądałem, aby zobaczyć egzekucję, bowiem Halina Kamińska była moją szkolną koleżanką i po prostu nie mogłem patrzeć na jej śmierć”. Zwłoki kobiet zostały po wejściu Sowietów, które nastąpiło latem 1944 roku, ekshumowane na cmentarz parafialny w Sosnowicy. Należy domniemywać, że szczątki nieznanego mężczyzny, który zginął razem z nimi, spoczywają w miejscu mordu do dnia dzisiejszego (nieopodal Domu Kultury).
Zbrodniarze
W relacjach świadków zbrodni wielokrotnie przewija się określenie „policjanci z Lasku”. Lasek to miejscowość położona blisko Sosnowicy, gdzie znajdował się majątek ziemski, w którym podczas okupacji kwaterował III oddział policji konnej w liczbie 46 policjantów. Funkcjonariusze tego posterunku popełnili szereg zbrodni na Żydach, Polakach, Cyganach i żołnierzach Armii Czerwonej. Byli to m.in.: Rudolf Emmerling, Leonard Vogel, Balthasar Weiss, Friedriech Clemens, Josef Schmitz i Gottlieb Rieker.
Upamiętnienie
W 2020 roku Oddziałowe Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa Instytutu Pamięci Narodowej w Lublinie podjęło kroki mające na celu upamiętnienie opisanych wyżej wydarzeń. Wystosowano wniosek do Wojewody Lubelskiego o wpisanie grobu Kamińskich do ewidencji grobów i cmentarzy wojennych. Rozpoczęto również kwerendy archiwalne oraz poszukiwania wszelkich informacji mających na celu ustalenie jak najwięcej szczegółów odnoszących się do okoliczności zbrodni, a w szczególności informacji o zamordowanych osobach. W inicjatywę zaangażowali się pracownicy Urzędu Gminy Sosnowica oraz Rodziny ofiar. Cennych informacji dostarczył również Urząd Gminy Horodło i Żydowski Instytut Historyczny, zaś w rejestrowanie wywiadów z zaangażowanymi osobami włączyło się Polskie Radio Lublin.
Osoby, które posiadają informacje, dokumenty bądź zdjęcia dotyczące wyżej opisanej historii, proszone są o kontakt z lubelskim oddziałem IPN pod nr. tel. 81 53 63 401 lub poprzez e-mail: mariusz.sawa@ipn.gov.pl
Dr Mariusz Sawa, IPN w Lublinie
[1] Akt nr 50/1891 w zbiorach Archiwum Państwowego w Zamościu (dostęp on-line szukajwarchiwach.pl z dn. 08.12.2020.).
[2] Akt nr 79/1926 w zbiorach Urzędu Stanu Cywilnego w Horodle.
[3]http://teatrnn.pl/ar/sosnowica-akcja-reinhardt (dostęp 08.12.2020.).
[4] Śledztwo sygn. Ds. 7/76.
Na zdjęciach:
Sosnowica, grób, fot. M. Kamiński
Sosnowica, R. Kamiński wskazuje miejsce egzekucji, fot. M. Kamiński
Halina Kamińska (pierwsza z lewej) z rodzeństwem, fot. archiwum rodziny Romaneczków
Halina Kamińska (pierwsza z lewej) z rodzeństwem, fot. archiwum rodziny Romaneczków
Zobacz też:
