Mieszkającym daleko od centrum kraju wydawało się, że w latach sześćdziesiątych XX wieku w naszym kraju było cicho i spokojnie. Lecz ich córki czy synowie kształcili się na wielu uczelniach w kraju, jak i w najbliższych – w Lublinie.
Przyjeżdżając do Hrubieszowa opowiadali co się dzieje w wielkich miastach, a tam walczono na ulicach. O co, kto z kim…? Poczytaj poniżej.
A warto poczytać, ponieważ ten temat w szkole jak wiele innych, był pomijany, ponieważ był niezgodny ze „słuszną” ideologią wówczas jedynej rządzącej krajem partii.
Marzec 1968 w Lublinie
W lutym 1968 r. pojawiły się sygnały większego zainteresowania społeczeństwa ówczesnego województwa lubelskiego sytuacją polityczną – spekulowano przede wszystkim na temat zmian we władzach partyjnych i państwowych. Sprawa zdjęcia „Dziadów” poruszyła zwłaszcza środowiska akademickie w Lublinie (istniało tutaj 5 uczelni: Uniwersytet Marii Skłodowskiej-Curie, Akademia Medyczna, Wyższe Szkoły: Rolnicza i Inżynierska oraz Katolicki Uniwersytet Lubelski).
5 i 6 III w miasteczku uniwersyteckim pojawiły się ulotki – apele o obronę wolności. 10 III rano prawdopodobnie dwaj studenci UMCS i WSR wyemitowali przez radiowęzeł w akademiku audycję Radia Wolna Europa z relacją z wydarzeń w Warszawie.
Głównym inicjatorem wystąpień był UMCS – Z inicjatywy studentów UMCS (m.in. Zbigniewa Fronczka, Stanisława Rogali, Stanisława Kierońskiego oraz Barbary Stępień i Agnieszki Fus, obydwu zatrzymanych z ulotkami) 11 marca przed Chatką Żaka, gdzie miała siedzibę Rada Okręgowa ZSP, o godzinie 14 odbył się wiec poparcia dla studentów z Warszawy. Następnie w kierunku centrum miasta przeszło ok. tysiąca studentów, skandując hasła: „Precz z cenzurą”, „Żądamy wznowienia Dziadów”. W pobliżu KUL zatrzymała ich milicja i tzw. aktyw robotniczy. Zażądali rozejścia się, wobec opornych użyli siły. Zatrzymano 39 osób (m.in. 21 studentów KUL, 14 – UMCS). Następnego dnia około 300 osób przyszło na Plac Litewski domagać się uwolnienia zatrzymanych, ale rozeszli się na wezwanie milicji.
13 III na zorganizowanym oficjalnie wiecu w Chatce Żaka zebrało się około dwóch tysięcy studentów, głównie z UMCS. Po burzliwych obradach uchwalili rezolucję. Żądali obiektywnych informacji w mediach, sprostowania tych nieprawdziwych o wydarzeniach w Lublinie, uwolnienia osób zatrzymanych i wycofania wobec nich zarzutów. Protestowali przeciwko antysemickim i antyradzieckim hasłom. Ale zapisali również, iż odżegnują się od realizacji interesów „bankrutów politycznych”. Wiec rozładował napięcie w Lublinie, choć kolportowane były jeszcze ulotki, a 25 marca reprezentanci KUL i UMCS brali udział w spotkaniu delegacji studenckich we Wrocławiu.
„Precz z Gomułką”
W szeregu miejscowości w regionie, m.in. Białej Podlaskiej, Chełmie, Kraśniku, Lubartowie, Łukowie, Parczewie zwłaszcza w gronie nauczycieli i młodzieży szkolnej padały głosy protestu przeciwko użyciu siły wobec studentów. Były przypadki niszczenia portretów Władysława Gomułki, kolportażu ulotek, np.: „Precz z Gomułką i jego komunizmem”, „Idziemy śladami studentów”.
Do końca marca w województwie zatrzymano 65 osób (ponad 40 studentów). Za m.in. kolportaż w marcu ulotek i nawoływanie do manifestacji Sądy Powiatowe w Łukowie, Lublinie, Lubartowie i Puławach skazały sześć osób (spoza grona studentów, m.in.: Wiesława Rząsę, Stanisława Czarneckiego, Zbigniewa Chwalę) na kary do 14 miesięcy aresztu (w jednym przypadku z zawieszeniem). Kolegia karno-administracyjne ukarały grzywnami 24 osoby, trzy dwumiesięcznym aresztem, m.in. studentów KUL: Janusza Bazydłę (przewodniczącego RU ZSP w KUL) i Adama Konderaka. Kilkunastu studentów UMCS ukarano dyscyplinarnie (nagłośniła to lokalna prasa), pięciu wcielono do wojska. W formie szykany trojgu wykładowcom nie przedłużono umów na prowadzenie zajęć w UMCS.
W Lublinie nie eksponowano wątku „antysyjonistycznego”
Specyfiką kampanii propagandowej w lokalnej prasie było nieeksponowanie wątku „antysyjonistycznego” w interpretacji wydarzeń w Lublinie. O ich inspirowanie lokalne władze partyjne i prasa oskarżały studentów KUL. 14 marca w oświadczeniu na łamach „Sztandar Ludu” rektor UMCS Grzegorz Seidler zarzucał im, iż bezprawnie przebywając na terenie uniwersytetu, wywołali „niepokoje i awantury”. Nie zapadła jednak polityczna decyzja, by ten pretekst wykorzystać do wzmożenia represyjnych działań wobec KUL.
oprac. – Małgorzata Choma-Jusińska
***
Kalendarium wydarzeń w kraju
1967
5 VI rozpoczyna się wojna sześciodniowa, w której Izrael pokonał państwa arabskie
12 VI zgodnie z zaleceniami ZSRS, PRL zrywa stosunki dyplomatyczne z Izraelem
19 VI przemówienie Władysława Gomułki na VI Kongresie Związków Zawodowych; przywódca PZPR określa polskich Żydów mianem „V kolumny”; w kolejnych miesiącach rozpoczyna się antysemicka czystka, która obejmuje początkowo wojsko, aparat bezpieczeństwa i partię
25 XI na scenie Teatru Narodowego premiera „Dziadów” A. Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka, przygotowana dla uczczenia 50. rocznicy rewolucji październikowej
8, 14 XII ze względu na chorobę Gustawa Holoubka odwołano dwa kolejne spektakle, nasilają się pogłoski o niechęci władz do inscenizacji ze względu na jej rzekomy antyradziecki wydźwięk
1968
5 I w Pradze nowym I sekretarzem Komunistycznej Partii Czechosłowacji zostaje Aleksander Dubczek, rozpoczyna się Praska Wiosna – próba reformy systemu i budowy „socjalizmu z ludzką twarzą”; fakt ten budzi ogromne nadzieje także u Polaków, kilka tygodni później pojawia się hasło „Cała Polska czeka na swego Dubczeka”
16 I zapada decyzja o zawieszeniu wystawiania „Dziadów”
30 I ostatnie przedstawienie „Dziadów” z udziałem publiczności; po spektaklu długotrwałe owacje, padają okrzyki „Precz z cenzurą”; grupa studentów PWST oraz „komandosów” formuje demonstrację, z transparentami „Chcemy prawdy Mickiewicza” i „Żądamy dalszych przedstawień” ponad dwieście osób udaje się pod pomnik A. Mickiewicza, gdzie składają kwiaty; po zakończeniu manifestacji milicja zatrzymuje 35 osób; 9 osób ukarano grzywnami
1 II w Warszawie rozpoczyna się zbieranie podpisów pod protestem w sprawie zdjęcia „Dziadów”; w ciągu 2 tygodni zebrano 3145 podpisów
2 II we wrocławskich domach studenckich w przeciągu kilku godzin pod protestem zebrano 1170 podpisów
19 II Janusz Szpotański został skazany na 3 lata więzienia za „sporządzenie [..] opracowań szkodliwych dla interesów państwa”, czyli utworów satyrycznych, przede wszystkim opery „Cisi i Gęgacze”
29 II nadzwyczajne zebranie oddziału warszawskiego ZLP; po burzliwej dyskusji (w której Stefan Kisielewski określił władze mianem „dyktatury ciemniaków”) przyjęto rezolucję, w której domagano się wznowienia „Dziadów”, a także protestowano przeciwko działaniom władz „zagrażającym kulturze narodowej”
4 III ogłoszona zostaje decyzja o relegowaniu z UW Adama Michnika i Henryka Szlajfera; w odpowiedzi „komandosi” przygotowują wiec protestacyjny, w kolejnych dniach wielu z nich zostało aresztowanych
8 III wiec na UW; w przyjętych rezolucjach domagano się zaprzestania represji, solidaryzowano się z pisarzami, żądano przestrzegania konstytucji PRL; po zakończeniu wiecu następuje interwencja przybyłego tymczasem „aktywu robotniczego”, następnie ORMO i ZOMO; szereg osób zostało brutalnie pobitych; starcia przeniosły się także poza teren UW; zatrzymano 45 osób
9 III wieści o wydarzeniach na UW roznoszą się po całym kraju; do ośrodków akademickich ruszają emisariusze z Warszawy; zapadają pierwsze wyroki od 3 do 6 miesięcy więzienia dla uczestników manifestacji z 8 III; w prasie ukazują się pierwsze kłamliwe opisy wydarzeń; w auli Politechniki Warszawskiej wiec studentów, uchwalona zostaje rezolucja protestacyjna, po zakończeniu kilkutysięczna manifestacja rozproszona przez milicję, zatrzymano 120 osób
11 III w Warszawie liczne wiece i gwałtowne protesty uliczne; zatrzymano ok. 300 osób; posłowie koła „Znak” składają w Sejmie interpelację w sprawie wydarzeń; pierwsze masówki w zakładach, potępiające uczestników protestów; początek kampanii „antysyjonistycznej” w prasie; wiece i demonstracje studentów w Gliwicach, Krakowie, Lublinie, Łodzi, łącznie zatrzymano ponad sto osób; pierwsze analizy wydarzeń publikują „Słowo Powszechne” i „Trybuna Ludu”, w efekcie powstaje najpopularniejsze hasło Marca – „Prasa kłamie”
12 III manifestacje w Częstochowie (w nocy, wywołała ją rewizja przeprowadzona przez SB w akademikach), Gliwicach (w jej rozpraszaniu użyto milicyjnych psów, zatrzymano 18 osób), Poznaniu, Przemyślu; wiece w Gdańsku (wygwizdany zostaje I sekretarz KW PZPR, Stanisław Kociołek), Lublinie, Łodzi, Warszawie i Wrocławiu; wieczorem starcia z MO w Gdańsku, zatrzymano 12 osób
13 III kolejne wiece w Gdańsku, Lublinie, Poznaniu, Warszawie; burzliwe manifestacje w Krakowie (milicja wdarła się do Collegium Novum UJ) i Poznaniu (zatrzymano 116 osób); w całym kraju odbywają się masówki potępiające studentów i syjonistów, kolejne organizowane są także w następnych dniach
14 III wielki wiec poparcia dla władz w Katowicach, przemawia Edward Gierek, zapowiadając „pogruchotanie kości” „pogrobowcom starego ustroju, rewizjonistom, syjonistom, sługusom imperializmu”; kilkusetosobowy pochód studentów został brutalnie rozbity przez MO; trwają aresztowania studentów w Krakowie, w dwu domach akademickich rozpoczęto strajk okupacyjny; kolejne manifestacje w Łodzi, Poznaniu, Szczecinie, Wrocławiu; wiece w Opolu, Toruniu, Wrocławiu, podczas tych ostatnich proklamowano 48-godzinny strajk (wiec okupacyjny), który objął pięć, a następnie osiem uczelni
15 III początek dwudniowego strajku na UW; niewielkie manifestacje w Częstochowie, Łodzi i Wrocławiu; starcia 20 tysięcy manifestantów (wśród nich wielu stoczniowców) z milicją w Gdańsku, zatrzymano 301 uczestników; wiec i manifestacja w Katowicach, zatrzymano 223 osoby, milicja ponownie używa tresowanych psów; w Krakowie wielotysięczny wiec i strajk absencyjny na uczelniach; początek trzydniowych zamieszek w Legnicy, w ich toku zatrzymano 133 osoby, 10 skazano na kary więzienia, 97 stanęło przed kolegiami
16 III wiec na Politechnice Gdańskiej, na UŁ i UMK; manifestacje w Katowicach (zatrzymano ponad 150 osób), Radomiu (trwały dwa dni, łącznie 53 zatrzymanych) i Wrocławiu (28 zatrzymanych)
17 III wiec studentów w Rzeszowie; wykładowca matematyki na Politechnice Wrocławskiej, dr Ryszard Krasnodębski, rozpoczyna głodówkę na znak solidarności ze studentami
18 III jednodniowy strajk studentów WSP w Opolu;
19 III krótkotrwały protest słuchaczy Studium Nauczycielskiego w Jeleniej Górze; wiec i manifestacja studentów UŁ, 88 osób zatrzymano; Gomułka przemawia w Sali Kongresowej do aktywistów partyjnych, prezentując oficjalną wykładnię wydarzeń, padają okrzyki na cześć Gierka, przy fragmencie dotyczącym Żydów aktyw skanduje „śmielej, śmielej”
20 III demonstracja uczniów w Tarnowie, zatrzymano 95 uczestników
21 III początek dwudniowego strajku studenckiego w Łodzi, na Politechnice Warszawskiej i UW; we Wrocławiu rozpoczyna się bojkot zajęć; manifestacja uczniów w Bielsku-Białej, zatrzymano 11 osób; Episkopat przyjmuje „Słowo o bolesnych wydarzeniach”, protestując przeciwko użyciu siły, wystosowano także list do premiera Józefa Cyrankiewicza, żądając m.in. zwolnienia aresztowanych
22 III z Politechniki Wrocławskiej relegowano 1553 osoby, po kilku dniach większość przywrócono na studia po podpisaniu „lojalek” i udzieleniu nagany
23 III pod groźbą użycia siły władze zmuszają strajkujących na PW do przerwania protestu na kilka godzin przed jego zakończeniem;
25 III zapada decyzja o zwolnieniu grupy profesorów UW, na czele z Leszkiem Kołakowskim, początek czystek na uczelniach;
25/26 III ogólnopolskie spotkanie przedstawicieli komitetów studenckich we Wrocławiu (obecni są reprezentanci Gliwic, Krakowa, Lublina, Łodzi, Poznania, Szczecina, Torunia, Warszawy i Wrocławia), zapada niezrealizowana później decyzja o przeprowadzenie we wszystkich ośrodkach wieców w dniu 22 IV
28 III ostatni wiec na UW, przyjęto Deklarację Ruchu Studenckiego, zawierającą propozycję podjęcia szeregu reform; po kilku dniach władze uczelni rozwiązały wszystkie kierunki na Wydziale Ekonomii i Wydziale Filozofii, rozwiązano także psychologię na Wydziale Pedagogiki, w ten sposób 1616 osób relegowano z uczelni
3 IV w Gdańsku rozbita zostaje grupa konspiracyjna „Gdańska Młodzieżowa Grupa Wywiadowcza”; jej przywódca, Jakub Szadaj w grudniu skazany zostanie na 10 lat więzienia, co było najwyższym wyrokiem wśród kilkuset wydanych w okołomarcowych procesach
5 IV bojkot stołówek studenckich we Wrocławiu na znak protestu przeciwko represjom –aresztowaniu studentów i powoływaniu ich do wojska
10-11 IV posiedzenie Sejmu, Cyrankiewicz odpowiada na interpelację posłów koła „Znak”, których brutalnie atakują inni posłowie,
1 V we Wrocławiu w czasie pochodu demonstracja studentów, domagających się m.in. zwolnienia aresztowanych kolegów
21 VIII interwencja zbrojna Układu Warszawskiego w Czechosłowacji, uczestniczy w niej ponad 20 tysięcy żołnierzy WP; w całej Polsce liczne protesty – odnotowano dziesiątki przypadków pojawienia się ulotek i napisów na murach
8 IX w trakcie centralnych dożynek na Stadionie Dziesięciolecia w Warszawie samospalenia na znak protestu przeciwko interwencji w Czechosłowacji dokonał Ryszard Siwiec
XII 1968 – II 1968 procesy „komandosów”, zapadają wyroki od 1,5 do 3 lat więzienia; we wcześniejszych procesach uczestników Marca wymierzano przeważnie łagodniejsze kary; Jacek Kuroń i Karol Modzelewski otrzymują karę 3,5 roku więzienia.
opr. Łukasz Kamiński
***
Jeżeli są osoby w Hrubieszowie lub pochodzące z niego, które brały bezpośredni udział w w/w wydarzeniach i jeżeli chcą się podzielić swoimi przeżyciami, prosimy przesłać tekst, na jeden z adresów jaki znajduje się w kontaktach na LubieHrubie.
wybrał i opracował – mak