W lipcu ukazała się kolejna publikacja autorstwa dr. hab. Eugeniusza Wilkowskiego poświęcona źródłom ikonograficznym, będącym wytworami więźniów politycznych przebywających w latach 1982-1983 w Zakładzie Karnym w Hrubieszowie.
Gen. dr Jacek Pomiankiewicz, Recenzja książki E. Wilkowskiego, Doświadczenie więźniów politycznych z Hrubieszowa w świetle źródeł ikonograficznych (1982-1983), Hrubieszów 2021.
W lipcu ukazała się kolejna publikacja autorstwa dr. hab. Eugeniusza Wilkowskiego poświęcona fragmentowi dziejów najnowszych Polski, a mianowicie źródłom ikonograficznym, będącym wytworami więźniów politycznych przebywających w latach 1982-1983 w Zakładzie Karnym w Hrubieszowie. Należy zauważyć, że omawiana publikacja jest już drugą pracą E. Wilkowskiego, która wprowadza do obiegu naukowego i popularyzuje źródła ikonograficzne wytworzone w środowisku ruchu Solidarności. W roku 2020 w Chełmie wydana została książka-album pt. Dziedzictwo chełmskiej Solidarności w źródłach ikonograficznych (lat 80. XX wieku).
Wydawnictwo dotyczące zasobu źródeł związanych z działalnością więźniów politycznych z Zakładem Karnym w Hrubieszowie jest pracą nowatorską nie tylko w skali regionu, ale najprawdopodobniej również kraju. Jak autor ujawnia we Wprowadzeniu, zamysł przygotowania wydawnictwa pochodzi od Teresy Mazur, nauczycielki i znanej uczestniczki ruchu Solidarności oraz Hrubieszowskiego Stowarzyszenia Pamięć. Praca składa się z Przedmowy, Wprowadzenia autora, części źródłowej (90 stron), Wykazu zamieszczonych źródeł i Spisu treści.
Z założenia książka jest wydawnictwem o charakterze źródłowym, które będzie służyć badaczom dziejów najnowszych Polski i regionu. W pierwszej części Wprowadzenia autor nawiązuje do rozważań – podjętych w 2019 r. – o zakresie recepcji idei Solidarności w środowisku hrubieszowian (zwieńczonych publikacją Zanurzeni w historii). Nie ukrywa, że oczekuje pełniejszej dyskusji o dziedzictwie tego fenomenu w tej społeczności. Wprowadzenie zawiera przede wszystkim niezbędną wiedzę o więźniach politycznych lat 1982-1983, ich życiu codziennym, postawach, warunkach oraz ważniejszych wydarzeniach mających miejsce w hrubieszowskim Zakładzie Karnym. Stanowi konieczne tło informacyjne skonstruowane przez autora, który poznał doskonale realia izolacji i „wymiar celi” jako osoba internowana i więzień polityczny.
Opracowanie, liczące 114 stron, rozpoczyna Przedmowa Marty Majewskiej, Burmistrz Miasta Hrubieszowa, w którym znajdujemy rozważania i refleksje autorki na temat dziedzictwa hrubieszowskiej Solidarności oraz naszego stosunku do tego dziejowego doświadczenia. Pani Burmistrz przypomniała o osobach skazanych na podstawie dekretu o stanie wojennym z grudnia 1981 r. i przewożonych do Zakładu Karnego w Hrubieszowie z różnych stron Polski, do których na widzenia przybywały rodziny i najbliżsi. W swoim słowie zwraca uwagę na postawy hrubieszowian, którzy w trudnych warunkach stanu wojennego okazywali tym ludziom życzliwość i pomoc w postaci organizowania noclegów i opieki. Zwłaszcza hrubieszowska młodzież działająca w „Ruchu Światło Życie” dała świadectwo odwagi i solidarności z więzionymi i ich rodzinami.
Prof. E. Wilkowski, w oparciu o wykaz więźniów politycznych przekazany przez więzionych do zbiorów Muzeum w Hrubieszowie ocenia, iż przez Zakład Karny w Hrubieszowie przeszły 192 osoby. Już w wolnej Polsce więźniowie polityczni, którzy „zaliczyli pobyt” w obiekcie przy ul. Nowej, podjęli trud tworzenia środowiska hrubieszowskich więźniów politycznych, organizowania zjazdów koleżeńskich w Hrubieszowie, kultywując tym samym i propagując wśród młodszych pokoleń wiedzę o „tamtym czasie”.
Źródła ikonograficzne są niezwykle ważne w badaniach historycznych i bardzo „wdzięczne” w poznawaniu dziejów, również przez miłośników przeszłości w formie popularnej, bo „przemawiają” obrazem, symbolem, kolorem, budzą wyobraźnię, łatwo zapadają w pamięć… Źródłem ikonograficznym jest wszystko to, co jest wytworzone przez człowieka i przedstawione za pomocą obrazu np. mapy, pocztówki, obrazy, plakaty, fotografie.
Recenzowane wydawnictwo o charakterze albumowym obejmuje 133 fotografie różnego rodzaju źródeł ikonograficznych, które nie były dotychczas publikowane, głównie koperty z nadrukami i znaczkami, karty pocztowe i widokówki z pieczęciami, utwory poetyckie, wizerunki graficzne wykonane na płótnie, matryce do odciskania obrazów.
W Zakładzie Karnym w Hrubieszowie, jak i w innych ośrodkach internowania i miejscach pobytu więźniów politycznych, funkcjonowała konspiracyjna poczta jako wewnętrzny, nielegalny obieg korespondencyjny w środowisku Zakładu z udanymi próbami „przerzutu” wytworów więziennych na zewnątrz. Przekaz w formie obrazu (stemple na kopertach, kartach, znaczki) w sposób symboliczny ukazywał wierność i oddanie ideom Solidarności, które nierozerwalnie wiązały się z treściami myśli chrześcijańskiej i były głęboko nasączone wartościami patriotycznymi. Podziemna Poczta Więzienna, na wzór Poczty Internowanych, była zjawiskiem specyficznym, niezwykłym ze względu na miejsce i czas „działania” i stanowi bez wątpienia fenomen tamtych czasów. Więzienne obrazy mają bardzo różnorodny charakter i są odzwierciedleniem przeżyć osób, które znalazły się za murem więziennym po 13 grudnia 1981 r. oraz odbiciem ważniejszych wydarzeń czasu stanu wojennego „na wolności” i w izolacji więziennej.
W zbiorze znajdują się karty i kartki upamiętniające istotne wydarzenia epoki np. pielgrzymkę Ojca Świętego Jana Pawła II do Ojczyzny w czerwcu 1983 r. wraz z obchodami 600-lecia Jasnej Góry (koperty, karty nr 53-61), śmierć sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego Leonida Breżniewa w listopadzie 1982 r. (nr 130), a także okolicznościowe (np. dokumentowanie i upamiętnianie głodówek więźniów politycznych, nr 94-98). Występują ikonografie wyrażające idee, treści, dążenia np. Solidarność wpisana w proces powstawania z kolan w czasach PRL (nr 127), Statua Wolności w Nowym Jorku (nr 129) jako znak postaw i sympatii proamerykańskich. Interesujące są liczne źródła ikonograficzne o charakterze religijnym np. wizerunki Matki Bożej, często wspólnie ze znakiem orła, symbolem Solidarności (np. nr 41, 48, 123), cierpiącego Chrystusa (nr 124), Świętej Rodziny (nr 116), kilka obrazów związanych z Osobą św. Jana Pawła II, także z motywami Jego pielgrzymki do kraju w 1983 r., okolicznościowe Wielkanocne (nr 35-38). Ważne miejsce w kolekcji zajmują obrazy dotyczące izolacji więziennej i jej atrybutów (kraty, knebel-dławienie wolności słowa) oraz Solidarności Więźniów Politycznych, pojawia się Międzyzakładowy Robotniczy Komitet Solidarności (stemple, znaczki).
W zbiorze źródeł często dostrzeżemy także motywy patriotyczne np. orzeł jako godło i symbol zwycięstwa, niejednokrotnie w zestawieniu z symbolami Solidarności, napisem Bóg-Honor-Ojczyzna (np. nr 117), jak również zaznaczenie ważnych wydarzeń historycznych np. karty upamiętniające rocznicę Odsieczy Wiedeńskiej 1683 r., Konstytucję 3 Maja 1791 r., Powstanie Styczniowe, Powstanie w Getcie Warszawskim w 1943 r., Powstanie Warszawskie 1944 r. (nr 63-71, 92). Istotne dla więźniów było upamiętnianie i kultywowanie za pomocą dat i symboli społecznych protestów, które były próbami walki z systemem totalitarnym i wybijania się ku wolności w okresie PRL: wydarzenia w Poznaniu 1956 r., w Radomiu i Ursusie w 1976 r. (np. karty 121, 122). Niezwykle interesujący jest barwny obraz Polityczne siły opozycyjne w PRL, w tym Solidarność, KOR, ROPCiO, Młoda Polska, zawierający wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej z orłem w koronie i modlitwą (nr 125).
Przykłady poezji więziennej to zamieszczone w zbiorze wiersze i piosenki np. Zomomotywa, powstała w oparciu o wiersz J. Tuwima (nr 112), hymn na cześć Papieża Polaka, który jest wersją hymnu państwowego z motywami współczesnymi (nr 111) oraz Trzynastego, piosenka o nocy grudniowej 1981 r., stylizowana na utwór Posłuchajcie ludzie z okresu okupacji niemieckiej rozpropagowanej przez film „Zakazane piosenki” (nr 110).Specjalne miejsce w zestawie źródeł zajmuje fotografia Janusza Woźnicy, jedynego więźnia politycznego z Hrubieszowa, przebywającego w ZK w Hrubieszowie i Zamościu w 1986 r. oraz dwie przesyłki dotyczące jego (karta pocztowa z pozdrowieniami od pielgrzymów idących na Jasną Górę oraz koperta z Sądu Rejonowego w Zamościu).
Jak zaznaczone zostało w Przedmowie, źródła zamieszczone w albumie powstawały w specyficznych warunkach, w świecie zamkniętym, w izolacji więziennej. Wytwarzane były w formule konspiracyjnej, gdzie za tego rodzaju aktywność groziła osobom uwięzionym odpowiedzialność dyscyplinarna, a nawet konsekwencje prawne. Jakość techniczna i artystyczna wytworów jest bardzo zróżnicowana, od form prostych, łatwiejszych do wykonania (np. matryca i powielanie poprzez odcisk obrazu) po obrazy o wysokich walorach indywidualnych, świadczących o zdolnościach artystycznych twórców np. wizerunki na płótnie, do których używano więziennych prześcieradeł.
Źródła zamieszczone w albumie przez prof. E. Wilkowskiego wytworzone w ZK w Hrubieszowie zostały przekazane i są przechowywane w Muzeum im. ks. St. Staszica w Hrubieszowie. Zbiór ów, jak nadmienia E. Wilkowski we Wprowadzeniu, traktować należy jako szczególne świadectwo o tamtym okresie wpisane w przestrzeń Hrubieszowa i choć są one znane jedynie wąskiej grupie osób, to przecież pozostają wizualnym fragmentem dziedzictwa Solidarności współtworzącego naszą tożsamość kulturową, a przez to również świadomość narodową.
Książka z jednej strony wyraźnie wpisuje się w nurt badań regionalnych, ale z drugiej dotyczy procesów i wydarzeń ogólnokrajowych oraz jest ich lokalnym odzwierciedleniem. Najnowsza publikacja prof. E. Wilkowskiego w znacznym wymiarze stanie się uzupełnieniem wiedzy o dziejach najnowszych, zwłaszcza małej ojczyzny, miasta Hrubieszowa oraz ludzi ją kształtujących, którzy zasługują na upamiętnienie i upowszechnienie wiedzy. Wyrażam głębokie przekonanie, że publikacja stanie się ważnym głosem upominającym się o wpisanie w literaturę przedmiotu dokonań osób środowiska więźniów politycznych Zakładu Karnego w Hrubieszowie oraz całej społeczności lokalnej, dającej wspaniałe świadectwo patriotyzmu jako fragmentu narodowej pamięci. Ich wysiłku i postaw nie wolno nie dostrzegać, ani tym bardziej skazywać na zapomnienie.
W mojej ocenie powstało opracowanie wartościowe, o charakterze wydawnictwa źródłowego, z komentarzem autora historyka i uczestnika tamtych wydarzeń, interesujące ze względu na zawarte w nim bogate informacje cieszące przede wszystkim regionalistów, ale także szersze grono miłośników dziejów najnowszych Polski. Podkreślić należy również elegancki poziom edytorski albumu, twarde okładki, dobrą jakość papieru, żywe barwy i ostrość obrazu, tak ważne w przypadku publikowania źródeł ikonograficznych.
Fakt pojawienia się nowej książki prof. E. Wilkowskiego został już dostrzeżony przez szereg osób i środowisk, w tym choćby z Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie, do której przekazane zostały dwa egzemplarze pracy. Książka została określona jako wyjątkowa i cenna, będąca kompendium wiedzy o epoce, stanowiąca piękne uzupełnienie zbiorów i o treści na długo zapadającej w pamięć czytelnika. Podkreślono dużą wartość publikacji w aspekcie ukazywania roli i zaangażowania małej ojczyzny, ludzi ziemi hrubieszowskiej w ogólnonarodowym procesie odzyskiwania niepodległości, w kształtowaniu świadomości historycznej, ukazywaniu ducha narodu i dążeniu Polaków ku wolności. Jak stwierdzono lektura ta powinna być przeczytana przez każdego, ponieważ świadomość ludzka jest najważniejsza. Jestem pewien, że wydawnictwo zostanie życzliwie przyjęte przez liczne grono Czytelników.
Gen. dr Jacek Pomiankiewicz
(info, grafika: mat. nadesłane)
Zobacz też:
Stan wojenny w Hrubieszowie
